Kwart van alle jongvolwassenen heeft overgewicht.
Er kwamen deze week allerlei nieuwsberichten naar buiten over de nieuwste cijfers van het CBS met betrekking tot het gewicht van jongeren en dat dit de afgelopen jaren is gestegen. Ik gaf meerdere interviews aan bijvoorbeeld de Libelle en het RTL nieuws over deze cijfers en waar we beter onze aandacht op kunnen vestigen. Namelijk een gezonde relatie met eten ontwikkelen in plaats van altijd en eeuwig maar in te zetten op afvallen of een zogezegd gezondere leefstijl ontwikkelen. Want er is nogal wat te doen over die cijfers van het CBS. En er is sowieso altijd nogal veel te doen over dat hele idee dat mensen dikker worden en dat dat niet zou mogen. De overheid heeft er jaren geleden zelfs een compleet preventieplan over geschreven. Een plan waarin staat dat er tegen 2040 minder mensen zouden moeten zijn met “overgewicht” en “obesitas”. Termen die ik zelf nooit gebruik (want stigmatiserend en incorrect), maar wel de terminologie die wordt aangehouden in dit soort plannen. Want “overgewicht” en “obesitas” dat zouden we natuurlijk ten alle tijde moeten voorkomen. Want dat is slecht. Althans dat is de aanname.
Aannames over gewicht.
In deze blog wil ik je meenemen in een aantal van de aannames die worden gedaan in dit soort preventie plannen en onderzoeken en hoe je daar ook op een andere neutralere manier naar kunt kijken. En dat doe ik natuurlijk niet voor niks. Ik hoop oprecht dat het er voor jou voor kan zorgen dat je dit soort onderzoeken op een andere manier gaat interpreteren. Dat je de koppen die in de Telegraaf of op nu.nl verschijnen, met een korreltje zout leert nemen. En misschien is het ook wel een blog die je kunt delen met mensen om je heen, die nog wel heel stellig zijn in de aanname dat dik ongezond is, dat dikke mensen zouden moeten afvallen en dat het belangrijk is daarop in te zetten.
Ik wil eerst even beginnen met het onderzoek dat deze week naar buiten kwam van het CBS dat er steeds meer jongeren zijn met overgewicht. In de media werd het als volgt gepresenteerd: “Kwart van alle jong volwassenen heeft overgewicht” en dan met een foto erbij van een zak friet met een enorme klodder mayonaise. Over aannames gesproken. Het komt dus blijkbaar allemaal door het zogezegde ongezonde eten.
De onderzoeksresultaten.
Maar goed, eerst even de tekst van NOS.nl over de onderzoeksresultaten van het CBS: “Het percentage kinderen en jongeren met overgewicht is de afgelopen jaren toegenomen. In 2014 had 15% van de 2 tot 25 jarigen overgewicht, in 2022 was dat 17%. Van de jongvolwassenen tussen de 18 en 25 jaar was 21% in 2014 te zwaar en in 2022 was dat 25%. Het aandeel jongeren met obesitas is sinds 2014 gelijk gebleven. Herkomst en opleidingsniveau van ouders lijken een belangrijke rol te spelen. Zo komt obesitas 3 keer zoveel voor bij kinderen tot 12 jaar van wie de ouders maximaal een vmbo opleiding hebben afgerond als bij kinderen met ouders die een afgeronde HBO of universitaire studie hebben. Ook bij kinderen met minstens één ouder met obesitas komt ernstig overgewicht vaker voor. Jongeren (2 tot 25 jarigen) met een herkomst buiten Europa hebben met 24% vaker overgewicht dan jongeren met een Nederlandse herkomst 15%. Jongens en meisjes hebben overigens ongeveer even vaak overgewicht. Verder beweegt een groot deel van de jongeren met overgewicht te weinig stelt het CBS. Jongeren van 12 tot 18 jaar met overgewicht voldoen het minst vaak aan de beweegrichtlijnen van de Gezondheidsraad slechts 29% doet dat. Volgens die richtlijn is het gezond voor kinderen tot 12 jaar om minimaal een uur per dag aan matig intensieve inspanning te doen zoals fietsen en lopen.”
Tot zover de tekst van de NOS die inhoudelijk goed overeenkomt met de korte samenvatting van de onderzoeksresultaten van het CBS.
Terminologie.
Zoals ik al zei wordt door de foto die erbij is geplaatst van een zak friet met mayonaise direct de aanname gedaan dat het stijgende gewicht te maken heeft met dat jongeren ongezond eten. En hoewel dat een rol zou kunnen spelen, is dat niet waar het CBS onderzoek naar heeft gedaan. Zij hebben puur de statistieken bekeken. Leeftijd, lengte en gewicht. That’s it. Uiteindelijk concluderen zij dan aan de hand van lengte en gewicht dat “overgewicht” en “obesitas” vaker voorkomen. Termen die we als maatschappij hebben bedacht aan de hand van de BMI. De body mass index. Een meetmethode die ernstig onder vuur ligt omdat deze nooit bedoeld is om gezondheid te meten. Wil je daar nog wat meer over weten check dan vooral ook eens Aflevering 48 van mijn podcast of lees de blog die daarover op mijn website staat.
Alternatieve verklaringen.
Maar er zijn natuurlijk heel veel verschillende verklaringen te bedenken die bij zouden kunnen dragen aan het feit dat jongeren zwaarder zijn geworden tussen 2014 en 2022, die veel verder gaan dan dat zakje friet met mayonaise. Die veel complexer zijn dan alleen die aanname dat jongeren blijkbaar zo ontzettend “ongezond” eten.
We hebben het in ieder geval over een periode waar twee corona jaren in hebben gezeten. Jaren waarin jongeren die normaal gesproken op een sportvereniging zaten, gedurende verschillende maanden niet meer mochten sporten. Jaren waarin jongeren die normaal gesproken naar school of studie fietsten, niet meer naar school gingen. Continu thuis zaten. Elkaar niet mochten opzoeken. Eenzaam waren. Door hun ouders, vrienden of zichzelf werden getroost met eten. Vrijwel iedereen ging meer eten tijdens de corona lockdowns. Eten was immers zo’n beetje het enige leuke wat je nog wel kon doen. Al was het dan niet meer in een restaurant, maar gewoon thuis. En ja als je maandenlang minder gaat bewegen dan je normaal gesproken doet en wellicht wat meer gaat eten dan je normaal gesproken doet, zal je gewicht in ieder geval tijdelijk stijgen. Ook onder jongeren zal dit dus naar alle waarschijnlijkheid het geval zijn geweest.
Het zijn ook de jaren geweest waarin het continurooster steeds meer werd toegepast op basisscholen. Waardoor jongeren, in ieder geval de kinderen uit deze leeftijdscategorie, steeds minder tijd kregen om te eten en daarnaast natuurlijk ook niet meer heen en weer fietsten of liepen om tussen de middag thuis een broodje te gaan eten. Doordat kinderen maar zo kort de tijd krijgen om te eten, eten ze in veel gevallen sneller dan ze gewend zijn en voelen ze zich meestal minder goed verzadigd. Veel kinderen eten overigens hun lunch ook niet eens helemaal op als ze zo snel moeten eten op school. Na schooltijd maken ze dan een inhaalslag. En gaan ze meer eten dan ze normaal gesproken zouden doen wanneer ze uit school komen. Kinderen zijn daarin net mensen. Wij doen dat namelijk ook als volwassenen. Als wij te snel eten en ons niet echt verzadigd voelen gaan we daarna ook nog meer eten. Als we onze lunch niet opeten omdat we daar niet voldoende tijd voor hebben, gaan we daarna ook meer eten. Zo werkt het nou eenmaal. En zo werkt dat dus ook voor kinderen die door het continurooster maar een hele korte lunchpauze krijgen. Die eten ook minder of sneller tijdens de lunch, het echte eetmoment, en gaan dan op een later moment op de dag snoepen, snaaien of in ieder geval simpelweg meer eten dan dat ze anders zouden doen.
In de afgelopen jaren is op scholen ook steeds meer de nadruk komen te liggen op “gezond” eten. Op wat “gezond” zou zijn en wat niet. Op “gezonde” traktaties en “gezonde” tussendoortjes. Niet meer trakteren op een koekje of snoepje, maar op een appel met een leuk vrolijk gezichtje erop getekend. Geen koekjes meer mee naar school, maar fruit of groente. Maar daarmee hebben we onze kinderen vooral geleerd op een hele zwart witte manier te kijken naar eten. We zijn voorbijgegaan aan de functie van eten en hebben ons puur en alleen gericht op hoeveel calorieën of suiker erin zit. En zoals elke volwassene die ooit een dieet heeft gevolgd zal weten, des te meer je producten in een verdomhoekje plaatst, des te aantrekkelijker ze worden. Zou dat bij kinderen dan misschien stiekem precies hetzelfde werken? En heeft dat hele “gezonde school” idee wellicht gewoon een averechts effect gehad?
Steeds meer middelbare scholen en hogere scholen gingen inzetten op de “gezonde” kantine. Een kantine waarin nog voornamelijk “gezonde” producten te koop zijn. En je weet het gezond staat bij mij altijd tussen aanhalingstekens, want een enkel product op zichzelf is nooit gezond of ongezond. Maar dat betekende dus wel dat in die zogezegde “gezonde” kantines voor heel veel jongeren niet echt aantrekkelijke opties meer waren. Geen witte broodjes meer, maar alles volkoren. Geen tosti ‘s meer, maar verse groentesoep. Er geen gevulde koeken meer, maar fruit. Maar jongeren gaan in heel veel gevallen aan op koolhydraten. Ze zijn in de groei. Ze zijn druk met school. Ze hebben gegymd op school en een eind gefietst om er überhaupt te komen. Ze willen hun energie voorraden aanvullen. En dan is het helemaal prima als ze het witte broodje met filet americain kiezen. Of de tosti. Of die gevulde koek. Maar omdat al dat soort opties werden vermeden in de schoolkantines en wat er wel werd aangeboden steeds duurder werd, gingen ze buiten de scholen op zoek naar aantrekkelijke opties. 4 croissantjes voor € 1 bij de Jumbo. Een frikandel broodje en een kaasstengel. Ach en waarom zou je ook eigenlijk niet kunnen lunchen met 3 donuts?
Dus zijn jongeren in de afgelopen jaren wellicht wat vaker voor de gemakkelijke en snelle optie gegaan als het over eten gaat? Waarschijnlijk wel. Is dat de enige verklaring voor het feit dat ze zwaarder zijn geworden? Nee. Ook die andere factoren wegen daar dus in mee. De corona jaren, het minder bewegen. Het eten omdat je je eenzaam en onprettig voelt. En al die zogezegd mooie plannen van de overheid om “overgewicht” en “obesitas” terug te dringen, het inzetten op gezondheidslessen op school, de “gezonde” kantines, hebben in ieder geval niet het effect gehad waarop ze hadden gehoopt.
Verstoorde relatie met eten.
Steeds meer jongeren hebben nu al een verstoorde relatie met eten. Steeds meer jonge kinderen gaan al lijnen en diëten omdat ze op school te horen krijgen van de schooldokter dat ze te dik zijn. De grootste stijging in gewicht wordt gezien in de jongeren tussen 18 en 25 jaar. Een categorie waarin zonder twijfel een groot deel van die jongeren al wel eens bezig is geweest met lijnen en diëten. En naar alle waarschijnlijkheid is afgevallen en weer is aangekomen. En dat cirkeltje waarschijnlijk zelfs al een aantal keer heeft herhaald. In 8 jaar tijd kun je best heel veel afvallen en ook heel veel aankomen. En zoals iedereen die wel eens bezig is geweest met lijnen en diëten ook weet, eindig je vaak net een paar kilo zwaarder dan dat je begon. Is daarnaar gevraagd in het onderzoek van het CBS? Het lijkt erop van niet. Er is geen enkele aandacht geweest voor of deze jongeren al wel eens bezig zijn geweest met lijnen en diëten. Of ze wel eens zijn afgevallen en weer zijn aangekomen. Hoe hun relatie met eten eigenlijk is. Of hun relatie met hun lichaam. Of ze tevreden zijn met hun lichaam of dat ze er kritiek op hebben. Of ze zich gezien en gehoord voelen ongeacht hun gewicht of dat ze het idee hebben dat ze zouden moeten afvallen om erbij te kunnen horen. De psychologische onderliggende problematiek dus eigenlijk. Dat waar in de meeste gevallen geen aandacht aan wordt besteed. Want dat valt niet in een cijfertje samen te vatten. BMI en gewicht wel. Is veel overzichtelijker. Maar daar zou natuurlijk wel aandacht voor moeten zijn. Voor hoe die relatie met eten en hun lichaam eigenlijk is. Voor hoe ze in hun vel zitten. Of ze gelukkig zijn ja of nee. Niet alleen voor wat ze wegen.
Dit is overigens ook de leeftijdscategorie waarin jongeren vaak uit huis gaan en voor het eerst zelf keuzes kunnen gaan maken op het vlak van eten. En aangezien we in een maatschappij leven waarin ouders koste wat kost willen voorkomen dat hun kinderen dikker worden, hebben deze jongeren in heel veel gevallen niet leren luisteren naar hun eigen behoeftes als het gaat om eten, maar hebben ze vastgezeten in het stramien van hun ouders. En wanneer jouw moeder altijd bezig is geweest met lijnen en diëten en wilde voorkomen dat jij ook maar een grammetje zou aankomen, is het wellicht niet zo gek dat op het moment dat je dan uit huis gaat je eens even gaat bekijken wat er eigenlijk allemaal te koop is. En wat je zelf lekker vindt. Hoe je zelf om wil gaan met eten. En of je dat wel op zo’n zelfde manier zou willen doen als je dat van huis uit hebt geleerd. En aangezien die obsessieve houding richting eten vooral in de afgelopen jaren steeds meer is toegenomen, zou het maar zo kunnen zijn dat het escalatie gedrag van de jongeren daardoor in de afgelopen jaren ook is toegenomen. En ook dit zou een mogelijke verklaring kunnen zijn voor de stijging in deze leeftijdscategorie.
Wat ook uit het onderzoek van het CBS blijkt is dat de opleiding van de ouder invloed heeft op het gewicht van het kind. Iets wat we al heel lang weten. Want mensen met een theoretische of zoals we dat in onze maatschappij nog vaak hogere opleiding noemen, denk hbo en universitair, hebben in de regel meer geld te besteden dan mensen met een VMBO opleiding. Meer geld voor verse maaltijden. Meer geld voor een in de regel gezonder eetpatroon over de langere termijn. Meer geld voor sportclubjes en fijne kleding en schoenen om prettig in te kunnen bewegen. Meer geld voor een huis met tuin of een huis in een wijk waar kinderen veilig buiten kunnen spelen. Er is immers niemand die beweert dat voeding en beweging geen invloed hebben op je gewicht. Elk mens heeft een eigen setpoint gewicht. Een gewicht waarbij het lichaam zich het meest comfortabel en veilig voelt. En dat gewicht kan voor iedereen anders zijn. Daardoor zijn er van nature dunnere mensen en van nature dikkere mensen. Ook hierover heb ik een blog geschreven om het een en ander uit te leggen. Lees deze vooral nog eens als je hier ook meer over wilt weten. Maar dat betekent dus niet dat je niet aan kunt komen door meer te eten dan je lichaam nodig heeft en minder te bewegen dan je lichaam nodig heeft. Voeding en beweging hebben alleen een veel minder grote rol in dat gewicht dan we vaak denken. Omdat gewicht door zo ongelofelijk veel verschillende factoren wordt beïnvloed.
Mensen die minder geld te besteden hebben ervaren bijvoorbeeld ook gewoon veel meer stress. Levens stress. En die stress die brengen ze over op hun kinderen. Niet bedoeld, maar kinderen voelen het als er geldproblemen zijn. Kinderen voelen het als ouders zich zorgen maken. En ook die stress heeft invloed op je gewicht. Heeft invloed op het gewicht van die kinderen en jongeren. Dus laten we nou toch alsjeblieft eens loskomen van die simpele aanname dat het alleen maar te maken heeft met dat wat ze eten en dat ze te weinig bewegen. Het is zoveel complexer dan dat en ik hoop dat ik je dat op deze manier in ieder geval duidelijk heb kunnen maken.
Nationaal Preventieakkoord faalt.
Maar er kwamen nog meer nieuwsberichten naar buiten deze week gelinkt aan dit onderzoek. Want de regering heeft een nationaal preventieakkoord om overgewicht aan te pakken. Maar het aandeel jongvolwassenen met obesitas blijft groot. Dus wat gaat er mis en hoe kunnen we dit probleem nu verhelpen? Even vrij geciteerd vanaf nu.nl.
In het artikel op nu.nl wordt vooral veel aandacht besteed aan wat er misgaat. Volgens Jaap Seidell, hoogleraar voeding aan de VU Amsterdam is het niet zo gek dat de resultaten uitblijven. Want alles in Nederland gaat via polderen. Kleine stapjes, niet teveel en niet te ingrijpend. Maar dat zet volgens Jaap geen zoden aan de dijk. Het wordt te veel aan de samenleving zelf overgelaten. Als regering hebben we het niet goed genoeg afgekaderd. We laten het veel te veel over aan de mensen zelf en we kunnen helemaal niet van hen verwachten dat zij die verantwoordelijkheid zelf kunnen dragen. Want we proberen mensen wel uit te leggen wat gezond is en niet gezond, maar blijkbaar snappen ze dat niet èn zijn de aanbiedingen in de supermarkt veel te vaak gericht op de ongezonde producten.
Gezond versus ongezond.
In dit stuk wordt dus weer heel erg de nadruk gelegd op wat wel “gezond” is en niet “gezond” is en dat wij als, blijkbaar domme burgers, niet die keuze voor onszelf kunnen maken. Alleen daarvan gaan bij mij mijn nekharen al overeind staan, maar oké. Want zou het misschien niet juist zo kunnen zijn dat we door die nadruk te leggen op wat zogenaamd “gezond” en zogenaamd “ongezond” is, er juist voor zorgen dat die “ongezonde” producten zo aantrekkelijk worden? En dat we het “gezond” eten zo ingewikkeld hebben gemaakt, dat mensen niet eens meer weten hoe ze dat dan zouden moeten doen? Want als je echt wilt eten volgens de schijf van 5, dan mag je ook al geen spinazie a la crème meer eten. Of een plakje ham op je boterham. Is 3 stuks fruit te veel. En mag een smoothie ook niet.
Maar vervolgens wordt in dit artikel ook meteen weer de link gelegd naar de toegenomen zorgkosten. Ik citeer Jaap Seidell “De zorgkosten in Nederland stijgen onder meer doordat het aantal chronische ziektes blijft toenemen: obesitas, diabetes, en hart- en vaatziekten.” Hierdoor wordt meteen de link gelegd tussen dik zijn en ziektes. En dat dikke mensen dus eigenlijk de veroorzakers zijn van de verhoogde zorgkosten die we met zijn allen moeten betalen. Geen wonder dat we met zijn allen zo negatief zijn richting dikkere mensen. Want met dit soort uitspraken wordt het stigma richting dikkere mensen alleen maar groter. Nemen de vooroordelen alleen maar meer toe. Terwijl die stijgende zorgkosten natuurlijk helemaal niet alleen maar te maken hebben met het feit dat we meer dikke mensen hebben in Nederland. Er zijn tal van mogelijke verklaringen voor het feit dat de zorgkosten zijn toegenomen. En de belangrijkste daarvan is waarschijnlijk gewoon dat alle kosten zijn gestegen. Een pak melk kost ook niet meer wat het een aantal jaar geleden kostte en een appel is ook duurder geworden. Alles is duurder geworden. En de zorgkosten daarmee ook.
De farmaceutische industrie wil overigens steeds meer geld verdienen aan dezelfde medicijnen. Sommige medicijnen zijn nu 2 tot 3 keer zo duur als jaren geleden. Zou dat er ook aan kunnen bijdragen? De kosten om een ziekenhuis te runnen zijn toegenomen. De gas en elektriciteitsrekening werd ook daar hoger, personeelskosten werden hoger. Zou dat er ook aan kunnen bijdragen dat de zorgkosten zijn toegenomen? We worden met zijn allen steeds ouder in Nederland en hoe ouder we worden hoe meer gezondheidsklachten. Zou dat er ook aan kunnen bijdragen? We hebben een wereldwijde pandemie achter de rug. Waardoor er ineens heel veel extra materialen moesten worden aangeschaft. Mondkapjes, beschermende kleding en weet ik wat niet meer. Er moesten nieuwe vaccins worden ontwikkeld. Zou dat er ook aan kunnen bijdragen? En zullen we dat er de volgende keer dan ook gewoon bij vermelden? Of zullen we het er gewoon überhaupt niet meer over hebben dat de zorgkosten stijgen omdat het aantal chronische ziektes blijft toenemen? Want de zorgkosten stijgen niet OMDAT het aantal chronische ziektes blijft toenemen, de zorgkosten stijgen omdat alle kosten stijgen. En omdat er ontiegelijk veel factoren zijn die daaraan bijdragen. En ja één van die factoren is waarschijnlijk ook dat het aantal chronische ziektes blijft toenemen. Maar die chronische ziektes nemen ook toe onder dunne mensen.
Al met al was dit een week vol nieuwsberichten die er vooral voor hebben gezorgd dat dikkere mensen nog meer stigmatisering over zich heen hebben gekregen. En die hadden ze echt niet nodig. Want al die stigma’s en vooroordelen zitten al zo ingebakken in onze maatschappij, in ons zorgsysteem, en in onze media, dat er echt niet nog meer nodig was.
Er valt nog veel meer te vertellen over dit onderwerp maar voor nu is het goed zo. Deel deze blog vooral met mensen om je heen waarvan je het idee hebt dat zij best wel eens een wat opener blik zouden mogen ontwikkelen als het gaat over gezondheid en gewicht. Of deel de podcast aflevering die ik hierover heb opgenomen.
Deze blog is geschreven door Diana van Dijken – Voedingspsycholoog Expert in de Psychologie van Eetgedrag en het ontwikkelen van een gezonde relatie met eten en jezelf.
